مبانی قرآنی زیارت عاشورا
سیدمحمدحسین میری، علیرضا کمالی
تاریخ بشریت همواره شاهد از خودگذشتگی و جانفشانی رادمردان با ایمانی چون هابیل، یحیی و پیامبران بنیاسرائیل است که در راه اصلاح جامعه خویش، خون پاکشان بر زمین ریخت تا نهال رشد و تعالی سرفراز ماند.
جامعه اسلامی با حماسه بدر، احد، احزاب و شهادت نیکانی چون حمزه و حنظلهها، در مدینه به بار نشست؛ اما با غروب خورشید فروزان مدینه و انحراف از مسیر نبوت و ولایت، امویان بر جامعه اسلامی دست یازیدند و آنان که از دیرباز مترصد چنین فرصتی بودند، گستاخانه آرمانهای مقدس اسلامی را به چوب حراج زده، میرفت تا تمامی ارزشهای ناب اسلامی را به باد فنا دهند.
حماسهسازان عاشورا در برابر هجمه ناجوانمردانه غاصبان اسلامنما، مردانه ایستادگی کردند و موجبات احیای ارزشهای اسلامی در جامعه و رسوایی حزب اموی را فراهم آوردند.
احیای عاشورا و پاسداشت آن، یادآور نقش ائمه اطهار(ع) در بیداری جامعه اسلامی و ارائه الگوهای قرآنی به جامعه است. "زیارت عاشورا" خود نمودی از این پاسداشت است، زیارتی که تکریم چهره مجاهدان فی سبیلالله و انزجار از ظالمان و همراهی با احیاگران سنت نبوی است. در این نوشتار بر آنیم تا گوشههایی از مبانی قرآنی زیارت عاشورا را بازگوییم:
1ـ احیای شخصیت و مرام پاکان
قرآن کریم در آیات نورانی خویش بر احیای نام و چهرههای پاک و مجاهد در طول تاریخ تصریح دارد؛ تکریم پیامبرانی چون حضرت نوح، ابراهیم، هود، موسی و یحیی و ذکر مبارزات و فداکاری آنها در برخورد با طاغوتهای زمان خود، نمودی از این سنت احیاگری است. بر همین اساس نیز سورههایی از قرآن به نام پیامبران و پاکان نامگذاری شده است.1
زیارت عاشورا نیز احیاکننده شخصیت و مرام پاک اباعبداللهالحسین(ع) و یاران وفادارش است.
2ـ تکریم چهرههای محبوب
در قرآن کریم افزون بر پیامبران الهی، چهرههای تاریخساز و محبوب ـ مانند حضرت مریم، لقمان، آسیه، اصحاب کهف ـ نیز همواره مورد تکریم قرآن قرار گرفتهاند، به گونهای که گاه پیامهای آنها در قالب آیات الهی برای همیشه جاودان مانده است. در این زمینه میتوان به دستورات حکیمانه لقمان به فرزندش در سوره لقمان2 و بیان خواستههای متعالی اصحاب کهف، در سورة کهف3 اشاره نمود. قرآن در معرفی زنان پاکدامن و مؤمنی چون حضرت مریم و آسیه میفرماید: "وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلا لِلَّذِینَ آمَنُوا اِمْرَأَةَ فِرْعَوْنَ إِذْ قَالَتْ رَبِّ ابْنِ لِی عِنْدَکَ بَیْتًا فِی الْجَنَّةِ وَنَجِّنِی مِنْ فِرْعَوْنَ وَعَمَلِهِ وَنَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ * وَمَرْیَمَ ابْنَتَ عِمْرَانَ الَّتِی أَحْصَنَتْ فَرْجَهَا فَنَفَخْنَا فِیهِ مِنْ رُوحِنَا وَصَدَّقَتْ بِکَلِمَاتِ رَبِّهَا وَکُتُبِهِ وَکَانَتْ مِنَ الْقَانِتِینَ"4
3ـ رسوا کردن چهرههای منفور
افشای شخصیت واقعی چهرههای منفور و بیزاری جستن از آنها روش دیگر قرآنی است، قرآن کریم با اشاره یا صراحت به ترسیم چهرههای خبیثی چون ابولهب و همسرش،5 و زنان لوط و نوح،6 پرداخته است. در سوره مدثر در مذمت ولیدبن مغیره آمده است: "إِنَّهُ فَکَّرَ وَقَدَّرَ * فَقُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ * ثُمَّ قُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ * ثُمَّ نَظَرَ * ثُمَّ عَبَسَ وَبَسَرَ * ثُمَّ أَدْبَرَ وَاسْتَکْبَرَ * فَقَالَ إِنْ هَذَا إِلا سِحْرٌ یُؤْثَرُ."7
زیارت عاشورا نیز رسواکننده چهرههای منفوری چون خاندان ابوسفیان و زیاد و مروان است.
4ـ مبارزه با جهل و سنتهای جاهلی
قرآن کریم همواره بر جهل حاکم بر جامعه و نیز رسوم جاهلی به مبارزه برخاسته است، مبارزه با رسومی، چون زنده به گور کردن دختران8 و تقلید از آباء و اجداد در مسیر باطل9 از این قبیل است. یکی از رسوم جاهلی که قرآن با آن به مبارزه برخاسته فخر فروختن به دیگران است تا جایی که برای فخرفروشی به قبرستان متوسل شده، مردگان خویش را نیز به آمار خود میافزودند. قرآن در این باره میفرماید: "أَلْهَاکُمُ التَّکَاثُرُ* حَتَّى زُرْتُمُ الْمَقَابِرَ"10 تفاخر به بیشتر داشتن، شما را غافل داشت تا کارتان [و پایتان] به گورستان رسید.
زیارت عاشورا بزرگداشت شخصیتی است که هدف او امر به معروف و نهی از منکر و رهاسازی مردم از جهالت و گمراهی است.11
5ـ درود فرستادن بر پیامبران و اولیای الهی
اهدای درود و سلام به شخصیتهای انسانساز در طول تاریخ و پیروان آنان افزون بر بیان جایگاه و مقام رفیع آنان، تأکیدی بر احیای فرهنگ و اندیشههای آنان است. از این رو خداوند خود در جای جای قرآن کریم بر پیامبران و اولیای الهی و پیروان آنان درود فرستاده و مسلمانان را نیز به این امر ترغیب نموده است؛ آیات ذیل نمونههایی از آن است:
"سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِمَا صَبَرْتُمْ"،12 "وَالسَّلامُ عَلَى مَنِ اتَّبَعَ الْهُدَى"،13 "َسَلامٌ عَلَى عِبَادِهِ الَّذِینَ اصْطَفَى"14، "سَلامٌ عَلَى نُوحٍ فِی الْعَالَمِینَ"،15 "سَلامٌ عَلَى إِبْرَاهِیمَ"،16 "سَلامٌ عَلَى مُوسَى وَهَارُونَ"17، "وَسَلامٌ عَلَیْهِ یَوْمَ وُلِدَ وَیَوْمَ یَمُوتُ وَیَوْمَ یُبْعَثُ حَیًّا"،18 "سَلامٌ عَلَى إِلْ یَاسِینَ"19، "وَسَلامٌ عَلَى الْمُرْسَلِینَ"،20 "إِنَّ اللَّهَ وَمَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى النَّبِیِّ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِیمًا"21 سلام بر امام حسین(ع) و یارانش نیز هماهنگی جسم و جان با حماسه جاویدان آنهاست.
6ـ لعن و بیزاری از ستمگران
اظهار تنفر از ستمگران از دیگر شیوههای قرآن است. لعن، اعلان برائت و تبیین خط مشی اعتقادی و سیاسی است، لعن بر کسانی است که دست خود و دیگران را از دست خداوند و دامان رهبران معصوم جدا کردند، لعن ابراز تنفر از کسانی است که سدّ راه سعادت شده و دیگران را از کمال لایق انسانی محروم کردهاند. در فرهنگ قرآن و زیارات ـ خصوصاً زیارت عاشورا ـ عوامل اصلی و فرعی این محرومیت مورد لعن قرار گرفتهاند؛ چنانچه قرآن میفرماید:
"أَنْ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِینَ"،22 "وَالَّذِینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِیثَاقِهِ وَیَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَیُفْسِدُونَ فِی الأرْضِ أُولَئِکَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَلَهُمْ سُوءُ الدَّارِ"،23 "فَنَجْعَلْ لَعْنَةَ اللَّهِ عَلَى الْکَاذِبِینَ"،24 "إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ وَأَعَدَّ لَهُمْ عَذَابًا مُهِینًا"،25 "قُتِلَ أَصْحَابُ الأخْدُودِ ... وَهُمْ عَلَى مَا یَفْعَلُونَ بِالْمُؤْمِنِینَ شُهُودٌ".26
7ـ تکریم مجاهدان و شهیدان
تکریم مجاهدان و شهیدان راه حق و برتری مجاهدان بر دیگران و بیان مبارزات و تلاشهای آنان در احیای حق27 و تشویق به جهاد در راه خدا از اهداف اساسی قرآن است. "وَمَنْ یُقَاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَیُقْتَلْ أَوْ یَغْلِبْ فَسَوْفَ نُؤْتِیهِ أَجْرًا عَظِیمًا"28 "فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِینَ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ عَلَى الْقَاعِدِینَ دَرَجَةً وَکُلا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَى وَفَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِینَ عَلَى الْقَاعِدِینَ أَجْرًا عَظِیمًا"29
زیارت عاشورا نیز زنده نگاه داشتن خط سرخ شهادت و اهداف و مقاصد والای مجاهدان فی سبیلالله و شهیدان والامقام و بستن پیمان مجدد با آرمانهای آنان است.
8ـ دوستی با دوستان خدا و دشمنی با دشمنان او
از آیات تولی و تبری30 به خوبی بر میآید که مسئله پیوند با ذات پاک خدا و اولیای الهی و جدا شدن از ظالمان و فاسدان و طاغوتها و در یک کلمه حب فیالله و بغض فی الله از اساسیترین و اصولیترین آموزههای قرآن است که اثری عمیق در تمامی مسائل فردی و اجتماعی و دنیایی و آخرتی انسان دارد.
زیارت عاشورا نیز با سلام و درودهای خویش بر اوصیا و اولیای الهی و نفرینهایش بر ظالمین و فاسدان و طواغیت پیوند انسان را با اولیای الهی وثیقتر و نفرت و انزجار و دوری جستن از دشمنان خدا را صد چندان میسازد.
9ـ الگو بودن پیامبر(ص) و آل او
قرآن کریم مسلمانان را به پیروی از ابراهیم(ع) و یارانش به عنوان اسوة حسنه و الگوی زیبا و پرارزش دعوت کرده و میفرماید: "قَدْ کَانَتْ لَکُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِی إِبْرَاهِیمَ وَالَّذِینَ مَعَهُ"31 و نیز پیامبر عظیمالشأن(ص) را به عنوان اسوه نیکو به جهانیان معرفی نموده است که: " لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کَانَ یَرْجُو اللَّهَ وَالْیَوْمَ الآخِرَ"32
زیارت عاشورا نیز با تأسی بر آیات قرآن، پیامبر اکرم(ص) و خاندان پاک او را الگوی انسانها معرفی نموده است. اللهم اجعل محیای محیا محمد و آل محمد و مماتی ممات محمد و آل محمد.
10ـ شفاعت جستن از اولیای الهی
خداوند از روی رحمت بیکرانش باب شفاعت را بر بندگان خویش گشود تا گنهکارانی که لایق بخشایشگریاند را به خوان نعمتهای الهی باز گرداند که: "إِنَّ رَبَّکَ وَاسِعُ الْمَغْفِرَةِ".33
بر اساس آیات نورانی قرآن کریم، خداوند به برخی از اولیای خویش اجازه داده است تا از حق شفاعتی که مخصوص خداوند است، استفاده نمایند؛ چنانکه خداوند در قرآن میفرماید: "وَلا تَنْفَعُ الشَّفَاعَةُ عِنْدَهُ إِلا لِمَنْ أَذِنَ لَهُ"34 و نیز "مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلا بِإِذْنِهِ".35
در زیارت عاشورا نیز با الهام از آموزههای قرآنی سر به سجدة درگاه الهی گذارده و امام حسین(ع) را به عنوان شفیع در روزی که "شفاعتگری در پیشگاه او سود نمیبخشد، مگر برای آن کس که به وی اجازه دهد"36 قرار میدهیم و میگوییم"اللهم ارزقنی شفاعةالحسین یوم الورود و ثبت لی قدم صدق عندک معالحسین و اصحاب الحسین الذین بذلوا مهجهم دونالحسین علیه السلام".
پینوشتها:
1 ـ ذکر مبارزات حضرت موسی(ع) در سورههایی مانند بقره، طه، شعرا و نامگذاری سورههایی مانند نوح، هود، ابراهیم و محمد(ص) از این قبیل است.
2 ـ لقمان/ 16-19.
3 ـ کهف/ 9-26.
4 ـ تحریم/ 11 و 12.
5 ـ مسد.
6 ـ تحریم/10.
7 ـ مدثر/ 18-24.
8 ـ تکویر/ 8 و 9.
9 ـ مائده/ 104.
10 ـ تکاثر/ 1 و 2.
11 ـ ر.ک: نامه امام حسین(ع) به محمدبن حنفیه و نیز زیارت اربعین.
12 ـ رعد/24.
13 ـ طه/ 47.
14 ـ نمل/ 59.
15 ـ صافات/ 79.
16 ـ صافات/ 109.
17 ـ صافات/ 120.
18 ـ مریم/ 15.
19 ـ صافات/ 130.
20 ـ صافات/ 181.
21 ـ احزاب/ 56.
22 ـ اعراف/ 44.
23 ـ رعد/ 25.
24 ـ آل عمران/ 61.
25 ـ احزاب/ 57.
26 ـ بروج/ 4-7.
27 ـ سورة انبیاء بیانگر گوشههایی از مجاهدت پیامبران در برپایی قسط و عدالت است.
28 ـ نساء/ 74.
29 ـ نساء/ 95.
30 ـ ممتحنه/ 4و6؛ مجادله/ 13؛ توبه/ 71؛ بقره/ 257.
31 ـ ممتحنه/ 4.
32 ـ احزاب/ 21.
33 ـ نجم/ 32.
34 ـ سبأ/ 23.
35 ـ بقره/ 255.
36 ـ سبأ/ 23.
a